γράφει ο Τζανέτος Πομόνης*
αναδημοσίευση από την efsyn

Στον απόηχο των έκτακτων μέτρων για την αντιμετώπιση της πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης και μετά τον καθολικό αναστεναγμό ανακούφισης για την, προσώρας, αποφυγή τραγικών συνεπειών στα καθ’ ημάς, έχει ξεκινήσει μια αγωνιώδης, όσο και αναγκαία, συζήτηση για το παρόν και το μέλλον του τουριστικού μας προϊόντος.

Αφ’ ενός γιατί ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους τομείς της ελληνικής οικονομίας, οπότε επηρεάζει άμεσα και σημαντικά το ΑΕΠ και τα δημόσια οικονομικά της χώρας, και αφ’ ετέρου γιατί υπάρχουν ολόκληρες περιοχές της Ελλάδας που βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στη «μονοκαλλιέργεια» των τουριστικών υπηρεσιών, και ενώ αυτό τις βοήθησε να περάσουν σχετικά ανώδυνα την οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, τώρα έρχονται αντιμέτωπες με το φάσμα του ολοκληρωτικού αφανισμού του μοναδικού πυλώνα της τοπικής τους οικονομίας.

Είναι γεγονός πως, παρ’ όλες τις επιμέρους (υπερ)αισιόδοξες προβλέψεις για μια απλώς αργοπορημένη αλλά «φυσιολογική» εκκίνηση των τουριστικών ροών προς τη χώρα μας, έστω και με την υιοθέτηση κάποιων υποτυπωδών υγειονομικών μέτρων, οι διεθνείς οργανισμοί και οι περισσότεροι ειδικοί στον τομέα του τουρισμού θέτουν επισταμένως «τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων», αναδεικνύοντας τις ουσιαστικές δυσκολίες του όλου εγχειρήματος.

Στην πραγματικότητα είμαστε ακόμα μακριά από την ουσιαστική μείωση των κρουσμάτων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, επομένως μακριά από την ολική άρση των περιορισμών και την απρόσκοπτη διεκπεραίωση των μαζικών διεθνών ταξιδιωτικών ροών. Ακόμα και η περιορισμένη όμως τουριστική ελευθερία προϋποθέτει την κοινή/διακρατική συμφωνία επί συγκεκριμένων και αυστηρών υγειονομικών πρωτοκόλλων, όχι μόνο για την πρόληψη και αντιμετώπιση των όποιων κρουσμάτων, αλλά και την εφαρμογή πρωτόγνωρων διεθνών διαδικασιών καραντίνας. Και όλο αυτό χωρίς να υπολογιστεί η ανάγκη άμεσης και δυναμικής προσαρμογής των δυνατοτήτων των υγειονομικών δομών στην αυξημένη πληθυσμιακή πραγματικότητα των τουριστικών περιοχών!

Επανασχεδιασμός
Πιθανότερο φαίνεται ένα περιορισμένο κύμα εσωτερικού τουρισμού από τον Ιούλιο, απολύτως ανάλογο με τις οικονομικές δυνατότητες των εσωτερικών «τουριστών» και την επιβαλλόμενη ενίσχυσή τους από το κράτος. Με αυτόν τον τρόπο θα διατηρηθεί, έστω και τεχνητά, στη ζωή η ραχοκοκαλιά της τουριστικής οικονομίας και θα στηριχθεί η συνέχιση των δραστηριοτήτων των επαγγελματιών. Άλλωστε ένα τέτοιο είδος τουριστικής πραγματικότητας αναμένεται να ευνοήσει τις μικρότερες μονάδες και επιχειρήσεις, με άμεσο οικονομικό αντίκτυπο και άμεση διάχυση των εσόδων στις τοπικές οικονομίες.

Αν τώρα προστεθούν στα παραπάνω οι προβλέψεις για αρκετά περιορισμένη τουριστική κίνηση και για το επόμενο καλοκαίρι (ακόμα και πλέον του 50% μείωση σε σχέση με το περσινό), αλλά και οι σημαντικές δομικές αλλαγές στις παγκόσμιες τουριστικές τάσεις (ενδεικτικά αναμένεται αξιοσημείωτη συρρίκνωση του τουρισμού κρουαζιέρας και άλλων μαζικών «δραστηριοτήτων»), γίνεται προφανές πως μάλλον δεν αρκεί η απλή αναμονή των εξελίξεων και ο θεσμικός εφησυχασμός για τη συγκράτηση των μεγεθών ή/και τη διάσωση του ισχυρού τουριστικού τομέα της χώρα μας. Χρειάζεται κάτι πιο ριζικό και τολμηρό. Χρειάζεται η εξέλιξη του τουριστικού μας προϊόντος. Χρειάζεται ο επανασχεδιασμός του τουριστικού μοντέλου!

Το σημερινό μοντέλο
Έως σήμερα στη χώρα μας έχει επικρατήσει συντριπτικά το μαζικό τουριστικό μοντέλο «ήλιος και θάλασσα». Πρόκειται για ένα μοντέλο που αντιμετωπίζει τις τουριστικές ροές μόνο με ποσοτικά κριτήρια, αδυνατώντας να αναγνωρίσει τοπικά ποιοτικά χαρακτηριστικά πέραν της ηλιοφάνειας και των φιλόξενων παραλιών. Και μάλιστα, καθώς αυτά τα χαρακτηριστικά δεν είναι μοναδικά στον τόπο μας, αλλά απαντώνται και σε γειτονικές χώρες, καταλήγει να λειτουργεί αναγκαστικά με στοιχεία ανταγωνιστικού και κατά συνέπεια χαμηλού κόστους, ενώ δεν παρέχει κανένα στοιχείο σταθερότητας, εξασφάλισης και κυρίως αντοχής ακόμα και στις μικρού μεγέθους τουριστικές κρίσεις.

Κατά συνέπεια στη χώρα μας, παρότι αριθμητικά εμφανίζονται εξαιρετικές επιδόσεις σε ό,τι αφορά τις τουριστικές ροές, παρατηρείται συγκέντρωσή τους σε ένα πολύ μικρό τμήμα του έτους (ουσιαστικά Ιούλιο-Αύγουστο), ενώ εξαιρετικά χαμηλά είναι και τα κατά κεφαλήν έσοδα ανά επισκέπτη. Και μάλιστα, λόγω αυτής ακριβώς της μαζικότητας, δεν λειτουργεί καθόλου ικανοποιητικά η διάχυση των τουριστικών εσόδων στις τοπικές οικονομίες, καθώς αυτά παραμένουν σε ελάχιστους μεγάλους παρόχους ή μεσάζοντες (φαινόμενο all-inclusive, αλλά και αυστηρά προκαθορισμένων δραστηριοτήτων από τους tour operators).

Θεματικός τουρισμός
Απέναντι στο μεγάλο πρόβλημα του μαζικού και χαμηλής ποιότητας τουρισμού, καθώς και του εποχικού περιορισμού του μεγαλύτερου μέρους των τουριστικών ροών, ως μόνη λύση προκρίνεται ο εναλλακτικός ή θεματικός τουρισμός.

Με αυτόν επιχειρείται η διεύρυνση της τουριστικής σεζόν, η ποιοτική βελτίωση των τουριστικών ροών, καθώς και η πρόσβαση σε νέες, ανεκμετάλλευτες τουριστικές αγορές, ενώ οι τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται κατά τον θεματικό τουρισμό εκτιμάται πως προκαλούν έως και 95% διάχυση των τουριστικών εσόδων στις τοπικές οικονομίες, σε αντίθεση με το πενιχρό 20% των all-inclusive πακέτων.

Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί πως παρότι υπάρχουν πάρα πολλά είδη θεματικού τουρισμού (ενδεικτικά αγροτουρισμός, τουρισμός υγείας, ιαματικός, θαλάσσιος, αστικός, εκπαιδευτικός, αθλητικός, ορειβατικός, περιπατητικός, επαγγελματικός κ.ά.), τα περισσότερα έχουν να κάνουν κυρίως με την παροχή συγκεκριμένων υπηρεσιών σε προκαθορισμένου τύπου υποδομές, χωρίς να καταφέρνουν να δώσουν εξ ορισμού σε έναν τόπο το συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους παρόχους του συγκεκριμένου είδους τουρισμού.

Εξαίρεση φαίνεται να αποτελούν τα είδη που σχετίζονται με το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον ενός τόπου και κυρίως ο πολιτιστικός τουρισμός (με την ευρύτερη έννοια και σε όλες του τις εκφάνσεις), καθώς είναι το είδος που εκμεταλλεύεται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας περιοχής, βασίζεται σε στοιχεία μοναδικότητας της τοπικής κουλτούρας (από την ιστορία, τα μνημεία και τις παραδόσεις, την τοπική τέχνη και παραγωγή έως τη γαστρονομία και το φυσικό περιβάλλον), τα προβάλλει στο κατάλληλο κοινό και καταφέρνει να καταστήσει έναν τόπο συγκεκριμένο τουριστικό προορισμό και συνειδητή επιλογή του ενδιαφερόμενου κοινού.

Τουριστική μοναδικότητα
Πάνω απ’ όλα, μπορεί να υποστηρίξει τη βασικότερη αρχή διαφοροποίησης ενός τουριστικού προορισμού και επικράτησής του στις προτιμήσεις των τουριστών: την τουριστική μοναδικότητα.

Η ιστορία ή ακόμα και ο «μύθος», τα μνημεία του ανθρώπου ή της φύσης, αλλά και οι ιδιαίτερες παραδόσεις, τα μοναδικά προϊόντα και οι ξεχωριστές γεύσεις αποτελούν στοιχεία μοναδικότητας μιας χώρας ή ενός τόπου και αν αναγνωριστούν ορθά και προωθηθούν στοχευμένα στο κατάλληλο τουριστικό κοινό, μπορούν να αποτελέσουν τον σημαντικότερο πόλο έλξης για τις διεθνείς τουριστικές ροές που έχουν κάθε άλλο παρά χαρακτηριστικά μαζικότητας.

Άλλωστε, μόνο τυχαίο δεν είναι πως το βασικότερο κριτήριο επιλογής προορισμού διακοπών διεθνώς είναι το ενδιαφέρον για τον πολιτισμό, τις τοπικές κοινωνίες και τα έθιμά τους, και μάλιστα σε ποσοστό πάνω από 30%, επικρατώντας πολύ πιο «παραδοσιακών» κριτηρίων όπως το κόστος, το κλίμα ή η σύσταση κάποιου γνωστού.

Επιπρόσθετα, η κατηγορία του ιστορικού τουρισμού αποτελεί την ταχύτερα αναπτυσσόμενη τουριστική κατηγορία διεθνώς, με αύξηση κρατήσεων κατά 125% το 2017, ενώ παρατηρείται πως περίπου το 20% των διεθνών ταξιδιών αφορά τουριστικές δραστηριότητες σχετικές με το φυσικό περιβάλλον!

Σε κάθε περίπτωση η χώρα μας έχει πάρα πολύ πρωτογενές και ανεκμετάλλευτο υλικό που θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την ανάπτυξη πολλών κατηγοριών πολιτιστικού τουρισμού, καθώς, πέρα από προφανή «ορόσημα» όπως π.χ. ο Παρθενώνας, η Ολυμπία, η Σαντορίνη ή η Κνωσός, σε κάθε γωνιά της υπάρχει και κάποιο τέτοιο στοιχείο που περιμένει υπομονετικά τόσα χρόνια την οργανωμένη και αποτελεσματική διεθνή τουριστική αξιοποίησή του, από τον τάφο του Ομήρου ή του Κικέρωνα έως το καθαρότερο ποτάμι της Ευρώπης, το αρχαιότερο ελαιόδεντρο στον κόσμο ή το πρώτο σημείο διδασκαλίας του χριστιανισμού στην Ευρώπη!

Και φτάνουμε στο βασικότερο ερώτημα: Τι μπορεί να γίνει τη δεδομένη χρονική στιγμή, στην παρούσα συγκυρία, για την ενίσχυση και ανάταση της απειλούμενης τουριστικής μας οικονομίας;

Η ώρα των έργων
Άμεσα θα πρέπει να ξεκινήσει η καταγραφή των κατά τόπους τουριστικά αξιοποιήσιμων στοιχειών μοναδικότητας σε συνεργασία του ΕΟΤ με τις εκάστοτε αυτοδιοικητικές αρχές. Παράλληλα θα κατηγοριοποιηθούν συγκεκριμένες χώρες και ομάδες ενδιαφέροντος, στις οποίες θα γίνει στοχευμένη προώθηση (μονοθεματικές διαφημίσεις, εξειδικευμένος Τύπος, θεματικές εκθέσεις) των παραπάνω τουριστικών προτάσεων, με προτεραιοποίηση αυτών που μπορούν να αξιοποιηθούν τη χειμερινή περίοδο, ώστε να υπάρξει ουσιαστικός αντίκτυπος στη διεύρυνση της τουριστικής σεζόν και στον συμψηφισμό των απωλειών του φετινού καλοκαιριού.

Επιπρόσθετα, και με χρονικό ορίζοντα διετίας, θα πρέπει να υιοθετηθεί η προσαρμογή των τουριστικών υπηρεσιών κάθε τόπου γύρω από τα ιδιαίτερα αναγνωριστικά τουριστικά στοιχεία του, με βασικό στόχο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ενίσχυση της τουριστικής «εμπειρίας». Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με κατάλληλα στοχευμένη (με βάση συγκεκριμένες μελέτες σκοπιμότητας και βιωσιμότητας) δρομολόγηση των υφιστάμενων αναπτυξιακών προγραμμάτων και των ευρωπαϊκών κονδυλίων σε συγκεκριμένους τομείς, όπως για παράδειγμα η υποβοήθηση της Αυτοδιοίκησης για υλοποίηση συνοδών έργων υποδομής, η χρηματοδότηση των Εμπορικών Επιμελητηρίων για την πιστοποίηση, τυποποίηση και προτυποποίηση των ειδοποιών τοπικών προϊόντων και υπηρεσιών, ακόμα και η ανακατεύθυνση της οικοδομικής δραστηριότητας στην ενεργειακή ή αρχιτεκτονική αναβάθμιση υφιστάμενων υποδομών.

Τέλος, και αφού αναγνωρίσουμε πως ο τουριστικός τομέας είναι ο βασικότερος, αν και όχι μοναδικός, πυλώνας της οικονομίας μας, θα πρέπει να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί ένα αναπτυξιακό πρόγραμμα δημιουργίας και ανάδειξης σημαντικών πόλων έλξης των διεθνών τουριστικών ροών. Θα πρέπει να έχει στο επίκεντρο τα ιδιαίτερα πολιτιστικά και περιβαλλοντικά στοιχεία του κάθε τόπου, όμως παράλληλα θα στοχεύει και στη δημιουργία και θεσμοθέτηση συγκεκριμένων δράσεων, δομών και εκδηλώσεων γύρω από αυτά.

Και μάλιστα, για να αποφευχθεί η επανάληψη του φαινομένου της μονοκαλλιέργειας, θα πρέπει να επιλεγεί μια διαθεματική προσέγγιση, υποστηρίζοντας τομείς και δράσεις με κυριότερο μεν κριτήριο την προσέλκυση του διεθνούς τουριστικού ενδιαφέροντος, ενισχύοντας δε παράλληλα και άλλους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του τόπου μας. Από την προστασία του περιβάλλοντος, στην αγροτική δραστηριότητα και την παραγωγή τοπικών προϊόντων, και από τη θεσμοθέτηση μαθητικών/νεανικών δράσεων, στα ιδιαίτερα αθλητικά δρώμενα, στα γαστρονομικά φεστιβάλ, ακόμα και στη χρηματοδότηση και «υιοθέτηση» ιστορικών ερευνών ή και ανασκαφών!

Όπως γίνεται ξεκάθαρο από τα παραπάνω, λύσεις υπάρχουν. Λύσεις ουσιαστικές, λύσεις απλές, λύσεις λογικές, λύσεις εφικτές…

Λύσεις που μπορούν να έχουν αποτέλεσμα την αποφασιστική θωράκιση του ελληνικού τουρισμού…

Απλώς αναζητούνται αυτοί που θα έχουν το σθένος να τις διερευνήσουν και να τις εφαρμόσουν…

* μηχανικός Η/Υ – Σύμβουλος Ανάπτυξης – Εθνικός εκπρόσωπος στη Διεθνή Επιστημονική Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού του ICOMOS

αναδημοσίευση από την efsyn